Адам Міцкевіч (1798-1855)

1. Раскажыце пра жыццёвы і творчы шлях А. Міцкевіча.

А.Міцкевіч (1798-1855) - выхадзец з небагатага польскага асяроддзя. Першым у польскай літаратуры звярнуўся да народнай паэзіі як крыніцы, што дапамагала пераадолець залежнасць нацыянальнай літаратуры ад еўрапейскіх узораў і стварыць самабытную літаратуру - не толькі па змесце, але і па новаційними формамі. Балады, санеты і оды паэта сталі штуршком да барацьбы за вызваленне радзімы. Але сам ен жорстка паплаціўся за сваю рэвалюцыйную паэзію: ўлада выслала яго да Расеі, а пазней ен вымушаны быў жыць у эміграцыі ў Заходняй Еўропе.

Нарадзіўся А. Міцкевич 24 снежня 1798 г. у сям'і беззямельнага шляхціца, адваката на хутары Заосся недалека ад м. Навагрудка, якое ўвайшло пазней у склад Беларусі. Раней беларускія землі належалі Літве, таму А. Міцкевіч і называе сваей радзімай Літву. Выхоўваўся ў дэмакратычным асяроддзі, паколькі ў доме Міцкевичів пачыталі свабодалюбныя традыцыі польскіх патрыетаў. Шмат цікавых легенд і павер'яў чуў юны Адам і ад роднага бацькі і ад Дабрашчасны, значэнне якога для паэта можна параўнаць са значэннем Арыны Радзівонаўны для Пушкіна. Развіццю паэтычнага ўяўлення Міцкевіча спрыяла і жывапісная прырода наваколля Новогрудки. Пасля заканчэння школы Адам паступіў на фізіка-матэматычны факультэт Венскага універсітэта, дзе правучыўся ўсяго год (1815-1816 гг.). Глыбокія філалагічныя веды атрымаў на гісторыка-філалагічным факультэце, на якім вучыўся з 1816 па 1819 гады. Падчас вучобы стварыў першыя літаратурныя творы і лічыўся першым паэтам універсітэта, стаў адным з арганізатараў моладзевых арганізацый "філоматів" ("тых, хто любіць навуку") і "філаретів" ("тых, хто любіць дабрачыннасць"). У 1819 г. А. Міцкевіч г. пераехаў у Коўна (цяпер Каўнас), дзе працаваў настаўнікам да 1823 года. Тут ен упершыню закахаўся ў юную арыстакраткі Марыю Верашчак, якая прывяла да напісання сачыненняў на тэму высокай любові. Нараўне з гэтым малады паэт назіраў незвычайную беднасць і галеча народа. Гэта спрыяла фарміраванню рэвалюцыйных поглядаў паэта, разумення неабходнасці рашучай барацьбы за вызваленне народа. Эвалюцыя ў светапоглядзе А. міцкевіча шмат у чым вызначыла і развіцце яго творчасці, якую прынята дзяліць на 3 перыяду. I перыяд - ранні (віленска-ковенський) - да 1824 г. Лепшыя творы - "Ода маладосці" (1820), “Балады і рамансы” (1822), “Гражына” (1823). Ў кастрычніку 1823 г. паэт трапіў у зняволенне за ўдзел у тайных палітычных саюзах. Праз год яму быў вынесены прысуд: высылка ў Расію, дзе ен правеў 4,5 года. У гэты час жыў у Пецярбургу, Адэсе, Маскве, што былі на той час цэнтрамі культурнага жыцця Расіі. Гэтыя гады сталі перыядам росквіту яго таленту. У Пецярбургу Міцкевіч хутка сышоўся з дзекабрыстамі, якія ўбачылі ў ім свайго аднадумца. У ліпені 1825 г. паэт наведаў Крым. Адэскія і крымскія ўражанні сталі асновай "Санетаў" (1826 г.), якія былі этапнымі ў польскім мастацтве. На першы план выйшла тэма кахання. ІІ перыяд — расійскі (1824-1829 гг). У гэты перыяд створаны “Крымскія санеты”, “Конрад Валленрод” (1828 г.). У красавіку 1829 г. А. Міцкевіч з'ехаў у Германію, у Веймар, дзе сустрэўся з Гетэ, затым у Швейцарыю і Італію. У 1830 г. паэт вырашыў наведаць радзіму, але даведаўся пра паўстанне і на некаторы час затрымаўся на аўстрыйскай мытні, так і не далучыўшыся да паўстанцаў (магчыма, ен меркаваў, чым можа скончыцца барацьба за ўмовы няроўных сілаў). Пасля 1830 г. ен назаўседы застаўся ў эміграцыі. III перыяд - перыяд эміграцыі (1830-1855 гг.)

"Пан Тадэвуш" (1834 г.). Ажаніўшыся з 1834 года, А. Міцкевіч быў перагружаны клопатамі аб шматлікую сям'ю, а таму ў пачатку 40-х гадоў адышоў ад паэтычнага творчасці. Паэма "Дзяды" так і засталася незавершанай. Паэт займаўся больш публіцыстычнай, выкладчыцкай і рэвалюцыйнай дзейнасцю. У 1839-1840 гг. ен чытаў курс лекцый па гісторыі рымскай літаратуры ў Лазане, а ў 1840-1844 гг. - курс лекцый па гісторыі славянскіх літаратур у Калеж дэ Франс. У 1848 г. Міцкевіч арганізаваў польскі легіен, сражавшийся за свабоду Італіі. 1849 года паэт у Парыжы выдаў інтэрнацыянальную дэмакратычную газету "Трыбуна народаў" (на франц. мове). Артыкулы, змешчаныя ў гэтай газеце, заклікалі да саюзу народаў і былі адзначаны жывым цікавасцю да сацыялістычных вучэнняў паэта.У наступныя гады Міцкевіч служыў у парыжскай бібліятэцы "Арсенал". Падчас Крымскай вайны ен адправіўся з палітычнай місіяй у Канстанцінопаль, дзе фармаваліся палітычныя сілы для ўдзелу ў вайне з боку Турцыі. Тут выпадкова і абарвалася жыцце выдатнага польскага паэта - 26 лістапада 1855 г. А. Міцкевіча спачатку быў пахаваны ў Парыжы, а ў 1890 г. - цела перавезена да Вавельскага замка г. у Кракаў.

2. Што звязвае А. Міцкевіча з Беларуссю? Назавіце творы пісьменніка, тэматычна звязаныя з нашай зямлёй.

Беларусь — радзіма выдатнага пісьменніка.Ён нарадзіўся на хутары Завоссе непадалёку ад Навагрудка ў небагатай шляхецкай сям’і. У той, адбудаванай нанава, хаце цяпер месціцца музей паэта. З дзяцінства, што ў асноўным прайшло ў Навагрудку, чуў ён беларускую мову, якая затым паўплывала на многія яго польскамоўныя творы, а таксама казкі, легенды, меладычныя народныя беларускія песні (асобныя з іх запомніў на ўсё жыццё). Скончыў Навагрудскую дамініканскую школу (1815) і Віленскі ўніверсітэт (1819), чатыры гады выкладаў лацінскую мову ў адной з гімназій Коўна (сённяшні Каўнас). У студэнцкі час разам са сваімі таварышамі (сярод якіх быў і Я. Чачот) арганізаваў тайныя таварыствы фі-ламатаў і філарэтаў, што пад выглядам суполак аматараў мастацтваў і навук аб’ядналі патрыятычна настроеную моладзь. Таварыствы былі выкрыты царскай ахранкай, іх удзельнікаў пакаралі турэмным зняволеннем і наступнай ссылкай у Сібір, у розныя аддаленыя губерні Расійскай імперыі. Сам Адам Міцкевіч апынуўся ў Пецярбургу.

Вершы Міцкевіч пачаў пісаць у юнацкім узросце. Адразу звярнуўся да гісторыі, фальклору, сацыяльных і нацыянальных патрэб роднага беларускага краю (паэмы «Мешка, князь Навагрудка», «Бульба» і інш.). Патрыятызмам, свабодалюбствам, сацыяльным аптымізмам прасякнуты «Песня філарэтаў», «Ода да маладосці» (абедзве — 1820 г.), якія сталі своеасаблівым гімнам для некалькіх пакаленняў польскай і беларускай моладзі. Сцвярджаючы прынцыпы новага літаратурнага метаду рамантызму і ў літаратурнай практыцы, і ў тэорыі (артыкул «Пра рамантычную паэзію»), імкнучыся да нацыянальнай своеасаблівасці літаратуры, Міцкевіч стаў асвойваць яшчэ некранутыя пісьменніцкай увагай багатыя радовішчы беларускай міфалогіі і фальклору. Ары-гінальны цыкл «Балады і рамансы», што ўвайшоў у першы том яго зборніка «Паэзія» (Вільня, 1822 г.), змяшчае вершы «ліцвінскай» тэматыкі («Свіцязь», «Свіцязянка» і інш.). Беларуская міфалогія і фальклор знайшлі ўвасабленне і ў другім томе яго «Паэзіі» (1823) — у заснаваных на народных паданнях і вераваннях паэмах «Дзяды» (часткі 2 і 4) і «Гра-жына». Ужо гэтыя першыя паэтычныя кнігі маладога А. Міцкевіча засведчылі яго геніяльнасць. У 1834 годзе Міцкевіч апублікаваў свой галоўны твор — эпічную паэму «Пан Тадэвуш», напісаную ўдалечыні ад Беларусі (у Познані), сумуючы па ёй.

3. Дзе і калі адбываецца дзеянне паэмы «Пан Тадэвуш»?

Дзеянне твора адбываецца ў цэнтральнай Беларусі напярэдадні і ў час вай-ны 1812 года. У паэме намалявана цэлая галерэя арыгінальных вобразаў — прадстаўнікоў мясцовай шляхты, сялян, святароў, вайскоўцаў, пададзена шырокая карціна народнага жыцця, побыту, створаны яскравыя пейзажныя малюнкі, у якіх і сёння ўгадваюцца краявіды Навагрудчыны, Налібоцкай пушчы. Толькі «Новая зямля» другога Міцкевіча — Якуба Коласа — можа паспрачацца з «Панам Тадэвушам» у паказе беларускай прыроды, яе непаўторнасці і разнастайнасці ў розныя поры года і ў розны час сутак. «Пан Тадэвуш» — гэта мастацкая энцыклапедыя жыцця Беларусі канца ХVІІІ — пачатку ХІХ стагоддзя, напісаная геніяльнай рукой паэта-патрыёта.

4. Якія легендарныя падзеі ляглі ў аснову паэмы «Гражына»?

У паэме «Гражына» аўтар звяртаецца да гісторыі Вялікага княства Літоўскага, да часу праўлення'і князя Вітаўта. Паказана барацьба, якую доўгі час-і вялі нашы продкі з тэўтонцамі. Напісана гэта паэма на аснове фальклорных твораў і старажытных; хронік. Само дзеянне адбываецца ў XVI стагоддзі ў Навагрудскім замку, калі князь Літавор вырашыў прасіць дапамогі ў крыжакоў і ісці вайною на князя Мгпіута.

5. Ахарактарызуйце вобразы Гражыны, Літавора, Рымвіда.

Гражына: наваградская княгіня, жонка Літавора. Імя Гражына (па-літоў-ску «прыгожая», «прыгажуня») Вобраз спалучае ў сабе жаночую прыгажосць, выдатны розум, прыгажосцю, гераізмам і цвёрдасцю волі. («Здзівіць развагай, кране маладосцю,Быццам бы май увасобіўся ў леце»)

Не здолеўшы пераканаць князя адмовіцца ад недарэчнай ідэі аб'яднання з ворагамі, каб пайсці вайною на Вітаўта, гераіня цаною асабістага жыцця не дапускае гэтага саюза з тэўтонамі». Гражына перажывае вялікія фізічныя і маральныя выпрабаванні: яна любіць князя. Уапошнія хвіліны жыцця просіць дараваць яе за першую і апошнюю здраду. Такім чынам, гераіня поў-і.ісцю адпавядае патрабаванням да вобраза рамантычнаш героя: ён павінен увасабляць увесь патэнцыял дабра і супрацьстаяць усім маральным і фізічным выпрабаванням, якія выпадаюць на яго долю. I, калі спатрэбіцца, нават цаною свайго жыцця сцвярджаць праўду.

Літавор: наваградскі князь разумны, але даволі жорсткі, славалюбны і недаверлівы. (“конская грыва ноччу падушку сабой замяняла”)

Літавору, здаецца, што вялікі князь літоўскі, яго брат Вітаўт, захацеў вот-чыну яго жонкі Ліду «ўзяць сабе», «і весткі распускае, што лідзяне // Яго прыняць за пана не схацелі». Больш таго, Літавору здаецца: «Задумаў ён мяне ў свой стан занадзіць, // Каб там забіць. Збіраўся, словам, здрадзіць». Апрача ўсяго, ёсць яшчэ адна прычына нелюбові Літавора да Вітаўта — звычайная чалавечая зайздрасць. Зайздрасць да славы іншага.

— Рымвід. I. Адам Міцкевіч у сваім творы ўздымае праблемы ін рпіісці і абавязку і ўсім зместам твора сцвярджае, мі гі) мельга дамаўляцца з ворагамі.

Рымвід: «Быў ён у князя памочнік адзіны —

Княжае войска вадзіў ён да бою». Калі князь аддае загад: узняць «па трывозе» войска, каб сумесна з крыжаносцамі ісці ў бок Ліды. Крыжа-носцы ўжо падышлі да Наваградка, стаіліся, пасылаюць ноччу сваіх паслоў да Літавора, чакаюць сумеснага паходу. Пра гэта даведваецца Рымвід. Як верны слуга, ён не можа не выканаць загад князя — не пратрубіць «трывогу». Разам з тым ён усё робіць, каб князь адмяніў сваё рашэнне. Гаворачы з князем, здзіўляецца шчыра: «Я не магу сваім вушам даць веры! // На брата брату трэба ўзняць далоні?» Выказвае сумнеў: ці «тыя словы // Пра Вітаўтавы здрады і намеры // Не выдумка, не закід нейкі новы?». Прапануе: «Ці ж самі мы не ўрадзім анічога, // Збярогшы зброю нашу на чужога?», бо «жалеза лепш гарачае ў далоні // Сціскаць, чым з немцам за руку вітацца!».

6. Як у паэме выявілася рамантычнае светаўспрыманне яе аўтара?

Рамантычнае светаўспрыманне аўтара выявілася парз вобразы і сюжэт твора. Перад намі тыповы рамантычны твор — з выключнымі героямі, выключнымі абставінамі. Выключны нават знешні воблік Гражыны:

Яе аблічча дзве красы злучала.

Павагай здзівіць, свежасцю прывабіць,

І бачыш быццам і вясну і лета…

Выключныя і яе ўчынкі:

Любімыя заняткі маладзіцы

Не раз адкладвала і зброю брала.

Не раз на жмудскім скакуне гарачым

Ў рысінай шапцы, у мядзведжай свіце

Паміж стралкамі, як сапраўдны віцязь,

Бывала, полем ці дарогай скача.

Дзеянне адбываецца ў замку, ды яшчэ ноччу. Персанажы — носьбіты нейкай адной рысы, адной страсці. Твор — трагічны па сваім пафасе.

7. Вызначце асноўную ідэю твора.

Рымвід, і Гражыма разумеюць, што эгаістычныя памкненні асобных князёў могуць прынесць гора ўсяму народу, што спрэчныя пытанні ў дзяржаве павінны вырашацца самімі правіцелямі, без прыцягнення знешніх сіл.

Трагізм твору і падзей заключаецца ў тым, што брат на брата ўзняў руку, здрадзіў ідэалам брацтва, еднасці, замест таго каб разам узняцца на агульнага заклятага ворага — крыжаносцаў. «Калі мы не з’яднаемся, загінем», — кажа Рымвід Літавору, выяўляючы тым самым галоўную думку паэмы.

8. Што вы ведаеце пра гісторыю перакладаў твораў А. Міцкевіча на беларускую мову?

Творчасць А. Міцкевіча аказала ўплыў на развіццё не толькі польскай, але і ўсёй еўрапейскай літаратуры, у тым ліку новай беларускай, на станаўленне ў ёй рамантызму, а пасля і рэалізму. У вобліку А. Міцкевіча мы бачым «магутную асобу, геніяльнага творцу, што адкрываў свету і Беларусь, і беларускую мову, і беларускую гісторыю, стаўшы дзейсным каталізатарам развіцця і беларускай літаратуры» (А. Лойка). Не дзіва, што многія беларускія пісьменнікі звярталіся да асобы свайго геніяльнага земляка (Янка Купала, Якуб Колас, Язэп Пушча, Максім Танк, М. Калачынскі і інш.). Творы А. Міцкевіча перакладзены на многія мовы народаў свету. Яшчэ ў ХІХ стагоддзі Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч і Аляксандр Ельскі сталі вяртаць яго творам беларускае гучанне — перакладаць на беларускую мову «Пана Тадэвуша». У ХХ стагоддзі да іх далучыліся Янка Купала, Браніслаў Тарашкевіч, Пятро Бітэль, Сяргей Дзяргай, Язэп Семяжон, Уладзімір Караткевіч, Аляксей Зарыцкі, Рыгор Барадулін, Уладзімір Мархель, Серж Мінскевіч і іншыя перакладчыкі, якія ўзнавілі па-беларуску шматлікія паэмы і вершы знакамітага земляка.

9. Як ушанаваны А. Міцкевіч у Беларусі і ў свеце?

У Беларусі ўвекавечана памяць пра паэта: у Навагрудку працуе Дом-музей А. Міцкевіча (з філіялам у Завоссі), насыпаны Курган памяці пісьменніка. У Навагрудку і Мінску ўстаноўлены помнікі паэту-земляку. Выдаюцца кнігі А. Міцкевіча, даследаванні пра яго творчасць, якая вывучаецца ў сярэдніх і вышэйшых навучальных установах Беларусі.