Аляксей Дудараў. Вечар

1.Перад вамі прайшлі карціны (сцэны) першай дзеі (часткі) драмы Аляксея Дударава «Вечар». Падумайце і адкажыце, пра што гэты твор. Як можна коратка, у некалькіх словах, вызначыць сэнс паказанага? Звяжыце змест п'есы з двума папярэднімі творамі, чым яны блізкія, падобныя.

Гэты твор пра жыццё адзінокіх старых у паміраючай вёсцы. Яны забыты ўсімі і нікому не патрэбны. У адных — дзеці прапалі бяз вестак, у другіх — зніклі ў віры жыцця і не едуць да бацькоў. Гэта п’еса аб адзіноце, “неперспектыўнасці вёскі” і зямлі, пакінутасці, сэнсе чалавечага жыцця.

Змест п’есы блізкі да верша Барадуліна і апавядання Карамазава: у ім выкрываюцца філасоўскія праблемы існавання чалавека на зямлі, адзінокай старасці, паміранне вёсак, адчужэнне ад іх людзей.

2.Чым адрозніваецца гэты драматычны твор ад лірычнага — верша «Трэба дома бываць часцей» — і эпічнага — апавядання «Дзяльба кабанчыка» — па форме, спосабах паказу жыцця?

П’еса “Вечар” адрозніваецца ад верша “Трэба дома бываць часцей…” і эпічнага “Дзяльба кабанчыка” па форме і спосабах паказу жыцця. Структура п'есы ўключае ў сябе тэкст дзеючых асоб — дыялогі і маналогі, - і аўтарскія рэмаркі: заўвагі, якія змяшчаюць абазначэнне месца дзеяння, знешнасці персанажаў, іх манеры паводзінаў і, асаблівасці мовы. У пачатку п'есы змешчаны спіс дзеючых асоб з указаннем іх узросту.П’еса мае асобную скончаную сэнсавую частку п’есы, якая называецца дзеяннем.

3.Ахарактарызуйце аднаго або некалькіх герояў п'есы. Звярніце ўвагу на канкрэтныя выказванні, заўвагі аўтара, іншыя дэталі, якіх у творы шмат. Пачніце з таго, якія імёны-мянушкі дае аўтар сваім героям: Мульцік і Гастрыт. Што азначаюць яны, якія асаблівасці характару гэтых людзей выяўляюць, як перадаюць адносіны да іх з боку аўтара? Якія ў сапраўднасці імёны герояў п'есы?

Васіль Мульцік

Гэта чалавек, які пражыў нялёгкі лес. Ён «тры вайны адпляскаў, шабляй махноўцы секлі, кулакі ў трыццаць другім цвікамі да крыжа прымалацілі, на фінскай ногі адмарозіў, у партызанах немцы расстрэльвалі, потым ваяваў — два разы параніла, тры разы кантузіла. I гэта яшчэ не ўсё! Двух дзетак за вайну пахаваў, і нішчымніца пасляваенная была, і хату пярун паліў, і карова здыхала, і жонка памерла, і сын апошні гадоў пяць пісем не піша». Але гора не зламіла яго наадварот — узмацніла душу Васіля, надзяліла яго, дабрынёй, якая, колькі ні раздавай, не вычэрпваецца, як той калодзеж, што некалі паіў усю вёску. Гэта нястомны працаўнік і пакутнік, жартаўнік і сонцапаклоннік. У яго — паэтычная, тонкая і ўзнёслая душа ў адносінах да зямлі-карміцелькі, і да сонца, якое для яго вышэй і магутней нават за бога, таму што бог карае, а Сонца дае жыццё раслінам, і жывёлам, і чалавеку. Мульцік не моліцца сонцу, ён размаўляе з ім, як з блізкім. За гэтыя яго дзівацтвы яго і празвалі Мульцікам.

Ён добра ведае, што нарадзіўся на Зямлі, каб сагрэць яе сваей душой, каб працаваць, хлеб расціць. Для яго шчасце не ў сытасці і не ў бяздзейнасці: «Шчасце з чужых рук заўсёды кіслае... Шчасце самому рабіць трэба». Мульцік ніколі не ішоў насуперак сваім перакананням, пацверджаным жыццём папярэдніх пакаленняў поглядам. I лёгка ў яго на сэрцы нават перад немінучай смерцю. Ён з гумарам ставіцца да ўсяго, навт да сваёй старасці-нямогласці. Яго можна назваць аптымістам па жыцці, ён — чалавек-сонца.

Мікіта Гастрыт

Ужо адна мянушка раскрывае нам яго характар — пахмурны, непрыемны, злосны, калючы. Гэта складаны і супярэчлівы чалавек, які жыве не па ўласным сумленні, а па застарэлых, фальшыва-казённых прынцыпах. Недаверлівы, хваравіта зайздрослівы да чужой радасці. У гады калектывізацыі ён «выкарчоўваў» кулакоў, змагаўся з аднаасобнікамі. Мікіта толькі выконваў загады, і тут няма яго вялікай віны. Але Мікіта напісаў данос на Васілёвага брата Андрэя ўжо не па загадзе, а па ўласнай ініцыятыве. I не таму, што бачыў у ім ворага, а таму, што Андрэй збіраўся засылаць сватоў да яго будучай жонкі. Пакаянне Мікіты запозненае, непаслядоўнае. Застарэлыя звычкі мацнейшыя за сумленне.

Ганна

У жанчыны таксама было нялёгкае жыццё. У вайну і пад бомбамі ляжала, і ў сваей хаце гарэла, траіх дзяцей пахавала за адзін месяц. Дзеці памерлі ў партызанах з голаду, старэйшы сын “без весці”, муж Піліп вярнуўся з вайны і памёр ад ран праз два месяцы. Апошні сын Віцька сядзіць у турме. Мульцік гаворыць пра яе: “Адна на ўсё жыццё.. Гаротніца…Хоць ты яе ў царкве вешай як пакутніцу святую…”

Ганна ўвесь час, як і Мульцік, працавала на зямлі. Ні адпачынку, ні радасці не ведала. Але Ганна не азлобілася на жыццё. Яна толькі стомлена думае: «Рабіла, рабіла, рабіла; а на гэтым свеце няма чаго пакінуць... I нашто нарадзілася?» Яна добрая, даверлівая, шчырая, размаўляе з партрэтам мужа-нябожчыка, ніколі не блытае дабро і зло, спачувае і дапамагае людзям, гатовая дараваць крыўду, калі для гэтага ёсць маленькая падстава.

Як Мульцік характарызуе Гастрыта, які «праводзіў лінію» ў часы калектывізацыі, пісаў даносы, ананімкі на сваіх аднавяскоўцаў? Чаму Мульцік называе Гастрыта «ідэйным прыдуркам»? Адшукайце ў творы гэтыя мясціны і пракаменціруйце іх.

“Г а с т р ы т. Я супраць кулакоў...

М у л ь ц і к. Колькі іх было на ўсю нашу вёску? Два.

Г а с т р ы т. Брэшаш, болей...

М у л ь ц і к. Два. Зяпа і Мішук Цяркоўскі... Ад іх усе Вежкі плакалі... А каго Васіль Барабулінак эксплуаціраваў? У яго ж парабкаў не было, ён са свайго мазаля жыў...

Г а с т р ы т. Ён народную зямлю эксплуаціраваў...

М у л ь ц і к. Зямля з радасцю аддае ўсё таму, хто да яе рукі прыкладае... Ты проста не хацеў працаваць, як усе, а хацеў наглядчыкам над людзьмі быць... Лёгка, няпыльна і ў пачоце! Вось і муціў ваду, пускаў усім пыл у вочы... сазнацельным прыкідваўся!

Г а с т р ы т. Я лінію праводзіў...

М у л ь ц і к. Толькі крывую і сваю. У Вежках ты моладзь ад зямлі адбіў? Ты... Колькі гадоў сачыў за тым, каб, значыць, ніхто лішнюю бульбіну ці мех зерня ад зямлі не ўзяў... А чаму ж не браць, калі яна дае? Бегаў па гародах, каб хто лішнюю баразну не прагнаў. Хай пустуе, бур'янам зарастае... Не магі!!! З усіх сіл адбіваў ахвоту ў людзей працаваць. Крычаў да хрыпаты, што пазорна мець скаціну ў хляве, хлеба, бульбы шмат збіраць з агарода... Вось калі гол як сакол — значыць, сазнацельны! Калі ў хляве пуста — маладзец! А калі ў цябе каля хаты заместа крапівы жыта калосіцца — буржуй! міраед! кулак! Пуста ў хляве — пуста і ў душы будзе. I хтс ты такі быў? Ні начальнік, ні падначальнік, а так... Прышчык «сазнацельны»... Мы б з голаду ўсёй краінай здохлі, каб, не дай бог, сталі ўсе такія «сазнацельныя», як ты... I тое, што мой Грышка, Ганнін Віцёк і твае дзеці па свеце бадзяюцца, шукаюць немаведама чаго — ты вінаваты! Яны ж на зямлі выраслі, яна ж іх маці, яны ж павінны былі заместа нас на яе прыйсці, каб хлебам людзей карміль... Не пайшлі... Таму што ведалі: такія гастрыты, як ты, не дадуць ім ні спакою, ні волі...

Г а с т р ы т (злосна). Такім, як ты, дай волю — даўно б савецкай уладзе жылы перагрызлі...”

Гастрыт усё жыццё лічыў сябе верным служкай савецкай улады, ён — як адлюстраванне ўсіх заганаў таго часу. Не жадаў працаваць, хацеў быць галоўным, кіраваць, лічыў працавітых людзей кулакамі. Але Гастрыт толькі прыкрываецца савецкай уладай і сваёй ідэйнасцю, ён проста лайдак і зайздросны чалавек, які лічыў, што мае права ўмешвацца ў жыццё кожнага.

“М у л ь ц і к. Змагу я трымаць карову адзін? Назапасіць на зіму сена? Сілы нямашака. Ды і касіць няма дзе. А будзе ў мяне конь, ды я на ім паўсвету за лета аб'ездзіў бы... Там касануў, там... Па ахапцы сена назапасіў бы... I карове і яму. I соткі свае лягчэй зрабіць будзе. I дроў прывезці. Жыць мне з ім лягчэй будзе. Сябе карміць буду, і застанецца яшчэ. А так, год-два, я ж дзяржаве на шыю сяду, як і ты!

Г а с т р ы т. Я не на шыі! Я на пенсіі!!!

М у л ь ц і к. А з канём я сам пракармлюся...

Г а с т р ы т. Ты гэтыя твае кулацкія замашкі кінь!

М у л ь ц і к. Атамны век канчаецца, яны ўсё кулакоў баяцца!

Г а с т р ы т. Конь — гэта срэдства праізводства!

М у л ь ц і к. Дык што?

Г а с т р ы т. А калі табе даць срэдства ў рукі — ого-го! Ты такую багатую гаспадарку на сваіх сотках закруціш — чарцям моташна стане!

М у л ь ц і к. I добра!

Г а с р ы т. I скоцішся!

М у л ь ц і к. Куды?

Г а с т р ы т. Да мелкабуржуазнай ідэалогіі...

М у л ь ц і к. Якая ідэалогія?! Мне восемдзесят гадоў! Лягчэй мне будзе з канём. Больш бульбы вырашчу, малако будзе, заместа аднаго парсючка — трох трымаць буду. Дык я ж сам не з'ем — я вунь адной бульбінай і шкваркай цэлы дзень жыву — прадам калгасу...

Г а с т р ы т. Ага! I грошы, канечне, у кішэнь?! Багацець пачнеш...

М у л ь ц і к. Куды ж я падзенуся з гэтымі грашыма? Яны ж на кніжцы ляжаць будуць: надзёжна, выгадна, удобна! Я ж на гэтыя грошы гвардзію ўзбройваць не буду, каб супраць улады ісці. Я ж не Дзянікін. Я — Мульцік.

Г а с т р ы т. Дай табе каня — Дзянікіным станеш!

М у л ь ц і к. Цьфу! Гэта ж трэба такім ідэйным прыдуркам урадзіцца!”

Ідэалогія Гастрыта наскрозь фальшывая, ён не разумее Мульціка, які жадае жыць з сваёй працы, лічачы гэта праявай кулакоўшчыны. Гастрыт атручаны ілжэ-прынцыпамі камунізму, ён быццам увабраў у сабе ўсё тое негатыўнае, несправядлівае, што было падчас савецкіх часоў, і хоць дзеянне адбываецца ўжо ў постсавецкі час, Гастрыт лічыць, што ананімкі ўсё адно можна пісаць, як ён гэта рабіў раней. З аднаго боку Гастрыт уяўляе сабой страшэннае зло, з другога – у значанй ступені з’яўляецца ахвярай жорсіткага гістарычнага часу.

Як Мульцік характарызуе Ганну, яе жыццё, усё, што адбылося з яе мужам, дзецьмі, апошнім сынам?

Мульцік шкадуе Ганну, ён ведае яе гаротнае жыццё, спачувае ёй, бо яна пахавала траіх дяцей. Апошні сынок сядзеў у турме, а муж Піліп памёр вельмі рана ад ран пасля Вялікай Айчыннай вайны.

“Яна ж без яе (радасці) ўсё жыццё сваё!!! Трое дзетак у партызанах з голаду памерлі, старэйшы сын «без весці», Піліп вярнуўся кулямі ды асколкамі начынены, два месяцы пажыў... Віцька адзін застаўся, дык і ў яго жыццё наперакасяк пайшло... Адна ўсё жыццё... Гаротніца... Хоць ты яе ў царкве вешай як пакутніцу святую, а ты...”

Навошта Мульцік робіць, здавалася б, зусім непатрэбную работу: выбірае з калодзежа ваду і тут жа вылівае яе?

Калодзеж у творы выступае сімвалам крыніцы жыцця, ачышчэння:

“Думаеш, глупствам займаюся? Няма каму ваду з калодзежа браць. Раз'ехаліся ўсе... А калодзеж жывы павінен быць... З яго чэрпаць трэба, каб вада ў зямлю не пайшла, каб не застаялася, каб свежай была... Во я і выб'раю яе штодня... За былых сваіх суседзяў, за дзяцей іх і за свайго сына... (Аднёс вядро, выліў.) На тваю хату, Пятрок... Ах, дзеткі, дзеткі...”

Мульцік імкнецца працягнуць жыццё калодзежу, каб ён не зарос, не прапала ў ім вада, ён клапоціцца пра зямлю, вёску, спадзяецца на адраджэнне.

Як бы вы растлумачылі сцэну з заяўкай на выкананне па радыё песні для Ганны нібыта ад сына, што знаходзіцца невядома дзе? Хто ў сапраўднасці зрабіў гэту заяўку? Дзеля чаго? Абгрунтуйце сваё меркаванне.

Ад Мульціка ідзе да людзей цеплыня, спачуванне. Ён бачыць, як чакае Ганна весткі ад свайго няўдалага сына, і піша ад імя Віцька ліст на радыё, каб перадалі для маці яе любімую песню. Мульцік хоча, каб Ганна была шчаслівая, каб на сэрцы яе было радасна, хоць і такім спосабам.

У другой дзеі п'есы расказваецца, як Мульцік і Ганна жывуць разам. А Гастрыт памірае, раскайваючыся перад тым, каму прынёс нямала гора і пакут, просячы дараваць яму ранейшыя паводзіны. Як бы вы пракаменціравалі гэтыя змены ў лёсе герояў? Ці не маюць яны сімвалічнага сэнсу? Чаму памірае (па волі аўтара) менавіта Гастрыт?

У Мульціку і Ганне ўвасоблена гармонія жыцця.У іх вобразах раскрываюцца прыродная мудрасць, далікатнасць, чысціня пачуццяў чалавека. Старыя з болем думаюць, што няма каму перадаць мудрасць, жыццёвы вопыт, што выстудзяцца іх хаты і зарасце сцяжынка да іх Вежак, перасохне чысты калодзеж, бо ніхто не будзе браць з яго вады. Яны хвалююцца, што парушацца прыродныя сувязі і асірацее зямля продкаў. I не так адзіноцтва мучыць старых, як тое, што зямля застанецца ў адзіноце.

На нашу думку, памірае менавіта Гастрыт, бо гэта як пакаранне за тое, што ён прынёс людзям шмат гора, нясправядліва абвінавачваў і крыўдзіў, пісаў ананімкі, не пакідаў у спакоі вяскоўцаў, паўсёдна бачучы ворагаў.

Ці не такі ж сімвалічны сэнс маюць і іншыя моманты твора, пачынаючы з назвы п'есы — «Вечар”? Дзеянне п'есы адбываецца ў розны час сутак: і раніцай, і днём, і ўвечар. Чаму ж аўтар называе п'есу «Вечар»?

Для герояў п'есы «Вечар» надышоў вечар жыцця, калі можна раздумваць аб пражытым, аб сэнсе чалавечага жыцця ўвогуле. У гэтых роздумах і боль за скалечаны лёс, за стан сучаснай вёскі, і пакаянне.

Звярніце ўвагу на тое, як у пачатку п'есы апісваецца калодзежны журавель, што начапляна на яго. Падумайце, як гэтыя розныя прадметы характарызуюць ранейшае і сучаснае жыццё вёскі і герояў. Паразважайце на гэту тэму. Успомніце пра тое, што верш Рыгора Барадуліна таксама пачынаецца з вобраза калодзежнага жураўля, «цыбатага асвера». Ці выпадковыя гэтыя супадзенні ў творах на блізкую тэму?

“Злева, каля плота, стары рыпучы журавель. На адным яго канцы ледзь пагойдваецца абшарпанае драўлянае вядро, на другім — груз. Чаго тут толькі не панавешана! I шчарбатая шасцяронка ад камбайна, і доўгая мядзяная гільза ад снарада, і кавалак гусеніцы ад трактара, і нават іржавая прабітая каска. Калі набіраюць ваду, праз тужлівы рып жураўля чуваць перазвон гэтых жалязяк.”

Гэтыя прадменты здольны паведаць цэлую гісторыю вёскі: праз яе сцежкі прайшла Вялікая Айчынная, аб гэтым сведчаць гільзы ад снарада, каска. Тут працавалі людзі на зямлі, нездара аўтар узгадвае шасцяронку ад камбайна і кавалак гусеніцы трактара. Раней вёска жыла, гаманіла, працавала, а зараз апусцела, заціхла, тут засталіся толькі тры яе жыхара і рыпучы калодзежны журавель. Гэты вобраз таксама сустракаецца і ў вершы Барадуліна. Гэтыя супадзенні не выпадковы, бо калодзежны журавель — сам калодзеж — сімвал крыніцы жыцця — без вады нельга ўявіць жыццё. Знікне, зарасце калодзеж — знікне і вёска. Нездарма Мульцік так клапоціцца пра гэта. Аўтар падымае праблему адчужанасці маладых пакаленняў ад бацькоў, ад роднай хаты, ад роднай зямлі.

Чаму менавіта каля калодзежа адбываецца сцэнка-фантазія, калі героям п'есы мроіцца, як збіраюцца разам іх дзеці, радасныя, вясёлыя, «прагна п'юць самую смачную ваду свайго дзяцінства»? Які сэнс мае згаданая сцэна ў адносінах да галоўнай тэмы і ідэі твора?

Калодзеж — гэта амаль свяшчэннае месца, сімвал жыцця і адраджэння, менавіта таму героям мроіцца тут з’яўленне іх дзяцей. Гэта сцэна мае прамы сэнс з тэмай і ідэяй п’есы — не павінна моладзь забываць вёску, свае карані, не павінны пакідаць сваіх бацькоў у адзіноце. Вёскі не павінны паміраць, яны павіны адраджацца.